ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΤΡΟΙΑΣ

 Μια μελέτη του Δημήτρη Σκουρτέλη

Η αφήγηση του Τρωικού πολέμου, όπως διασώθηκε από τα Ομηρικά Έπη, είναι οπωσδήποτε σκανδαλώδης. Πρόκειται για την πρώτη εμφάνιση του Ελληνικού Έθνους στην λογοτεχνία -και σε κάθε γραπτή πηγή, αρχαιολογικά ή ιστορικά παραδομένη- όπου παρουσιάζεται να δρα ενωμένο και με κοινή εθνική συνείδηση. Και όμως σε αυτήν την αφήγηση, οι Έλληνες πολεμούν εναντίον της θέλησης των θεών τους, και φεύγουν καταραμένοι από αυτούς μετά τη νίκη τους, για τις ασέβειες που διέπραξαν εκεί.  «…γιατί η φριχτή μάχη δεν γίνεται πια ανάμεσα στους Τρώες και τους Αχαιούς. Οι Δαναοί τώρα πολεμούν και με τους αθάνατους…» (Ιλιάς, Ε 379-380) Η «Οδύσσεια» μιλά για «τον πικρό των Αχαιών το γυρισμό απ’ την Τροία, όπως η λιοπερίχυτη τον όρισε Παλλάδα» (Οδ. α, 335) «Ο Δίας τότε φοβερό μελέτησε στο νου του τον γυρισμό των Αχαιών, γιατί όλοι νου δεν είχαν μήτε το δίκιο γνώριζαν» (Οδ. γ 137)

Ο Νεοπτόλεμος σκοτώνει τον Πρίαμο πάνω στον βωμό του Ερκείου Διός,
ενώ ο γέρος βασιλιάς κρατάει στα χέρια του τον σκοτωμένο από τους Έλληνες
γιο του Έκτορα, τον εγγονό του, Αστυάνακτα

Η μόνη λύση που βρίσκουν μερικοί Ελληνόφρονες, είναι να βαφτίσουν τους Τρώες “Ελληνες” και αυτούς, ώστε να σωθεί η φήμη των εμφανιζόμενων στα Έπη ως κατάφωρα ανθελλήνων Ολύμπιων θεών. Και όμως η συντριπτική πλειοψηφία των αρχαίων συγγραφέων αποκαλεί τους Τρώες “Βάρβαρους” και “Φρύγες”, αλλά και ο ίδιος ο Όμηρος κάνει σαφή διαχωρισμό ανάμεσα στον εμφύλιο πόλεμο (την διαφωνία των αρχηγών των Ελλήνων) και στον Τρωικό. Μάλιστα αποκαλεί όσους υποδαυλίζουν έναν εμφύλιο πόλεμο “Αφρήτωρες αθεμίστους ανεστίους” (“χωρίς σόι, ούτε νόμο, ούτε σπίτι” Ιλιάς, Ι, 63) 

Το θέμα είναι τεράστιο και δεν θα αναλυθεί εδώ ολόκληρο. Προς το παρόν θα αναλύσουμε μερικά αρχαιολογικά στοιχεία, σε συνδυασμό με τα γραμματολογικά . Σε καμιά περίπτωση δεν κάνουμε πλήρη μελέτη ούτε καν περίληψή της.

Ο Οδυσσέας κλέβει το τοτέμ της Τροίας, το "Παλλάδιον", ένα ξόανο της Αθηνάς

Με κάθε επιφύλαξη μεταφέρουμε αναφορές των αρχαιολόγων, που θα μπορούσαν να ανατραπούν από νέες ανακαλύψεις. 

Διαπιστώνουν, λοιπόν,  πως η κεραμική των Τρώων – γιατί κύρια με τις διαφορές και τις ομοιότητες της κεραμικής κρίνεται η προέλευση κάθε αρχαιολογικής ένδειξης – είναι ιδιόμορφη, και είχε  διαδοθεί αρκετά προς τα δυτικά [Ελλάδα] και λιγότερο προς ανατολικά.

Ενας από τους πύργους της Τροίας (πάνω, σε αναπαράσταση).
Η λιθοδομή είναι τετραγωνισμένη σε όλο το πλάτος του τοίχου,
ενώ στις Μυκηναϊκές οχυρώσεις αυτό συμβαίνει μόνο στην όψη.

Παράλληλα, βρίσκονται στην Τροία αγγεία που αποδείχνουν τις σχέσεις της με τις Μυκήνες. Η Τροία, όμως, έχει ξέχωρα χαρακτηριστικά. Στενές επαφές με την Ελλάδα υπήρχαν, ποτέ όμως πολιτιστική ταύτιση. Ο σχεδιασμός του κάστρου της, ας πούμε,  δεν θυμίζει Μυκηναϊκές Ακροπόλεις. Τα τείχη "στρίβουν" με ιδιαίτερο τρόπο, και θεμελιώνονται πάνω σε ένα στρώμα πατημένου χώματος, πράγμα που τα κάνει ελαστικά και αντισεισμικά. Οι Έλληνες πίστευαν πως τα τείχη της Τροίας χτίστηκαν από θεούς (Ποσειδώνα και Απόλλωνα) ενώ τα δικά τους μόνο από Κύκλωπες, μια που η τεχνολογία τους ήταν ανώτερη...

Οι διαδοχικές φάσεις της Τροιας με τα αλλεπάλληλα στρώματα

Στα τελευταία στρώματα [φάσεις] της πόλης, υπάρχει διαδοχική "Ελληνοποίηση", που όμως συμβαίνει πολύ αργότερα από τον χρόνο που υπολογίζουμε πως έγινε ο Τρωικός πόλεμος. 

Στην έκτη πόλη [Μέση εποχή του Χαλκού] σημειώνεται μεγάλη πολιτιστική αλλαγή, εισαγωγή νέων τεχνολογιών, και επικράτηση Μυκηναϊκών στοιχείων, που φαίνεται να είναι ειρηνική. Άλλοι λένε πως τα καινούργια στοιχεία προέρχονται από βόρεια, μαζί με την εισαγωγή του αλόγου. Και πάλι η Τροία δεν μετατρέπεται σε Μυκηναϊκή πόλη, αλλά κρατά ξέχωρα χαρακτηριστικά.

Ένα στρώμα που φέρνει σημάδια εχθρικής επίθεσης, είναι η Τροία 7. [1200 πΧ] Αλλά και η Ελλάδα γνωρίζει παρόμοιες καταστροφές την ίδια εποχή, που φέρνουν και τον Μυκηναϊκό πολιτισμό στο τέλος του. Τότε κατέρρευσε και η Χιττιτική Αυτοκρατορία. Το θέμα δεν είναι απλό. Ίσως πρόκειται για εισβολή των "Λαών της Θάλασσας" και όχι Ελλήνων. Υπάρχει βέβαια και η όχι αβάσιμη θεωρία πως η κατάρρευση των πολιτισμών αυτών γέννησε μια άνθηση της ληστείας και της πειρατείας, και ο περίφημος Τρωικός πόλεμος δεν ήταν τίποτε άλλο παρά μια ληστρική επιδρομή μεγάλων διαστάσεων, ενώ οι μεγαλύτεροι πόλεμοι του παρελθόντος είχαν μείνει χωρίς οριστικό νικητή. 

 Υπάρχει και η θεωρία των εσωτερικών εξεγέρσεων μετά από περίοδο κρίσης που οφειλόταν σε κλιματική αλλαγή ή φυσική καταστροφή. Αυτό θα εξηγούσε την “διεθνή” κατάρρευση των πόλεων - κέντρων εξουσίας. Οι αρχαιολόγοι ανακάλυψαν σχεδόν παντού σημάδια βίας. Άρα, η φυσική καταστροφή δεν ήταν αρκετή από μόνη της. 

Και ο Όμηρος υπογραμμίζει πως η έρημη Τροία, μετά το τέλος του πολέμου, καταστράφηκε από την μανία των θεών με πλημμύρα και σεισμό. Ο συνδυασμός επίθεσης, λεηλασίας και φυσικής καταστροφής ήταν ο τρόπος που καταστράφηκε όλη η περιοχή της βορειοανατολικής Μεσογείου, στο τέλος της εποχής του Χαλκού. Σε όλη την ευρύτερη περιοχής της Ανατολικής Μεσογείου, οι πολιτισμοί πέρασαν μικρή ή μεγάλη κρίση, ταυτόχρονα.

Ο Τρώας Γανυμήδης, ο ερωμένος του Δία.
(η επιγραφή "Πάρις" είναι λαθεμένη, αν και δεν αλλάζει το συμπέρασμά μας)
Ο φρυγικός σκούφος που φορά είναι σαφής ένδειξη εθνικότητας

Η εχθρική εισβολή, η θρυλούμενη κάθοδος των Ινδοευρωπαίων, θα διατηρούσε τα κέντρα εξουσίας για τους νέους αφέντες. Είναι έωλη από πολλές απόψεις, άλλωστε. Η άλλη γνώμη, πως επέζησαν μόνο οι αμόρφωτοι στα βουνά μετά από καταστροφή, (που υποστηρίζει ο Πλάτωνας στον “Τίμαιο και Κριτία”) είναι διάτρητη, γιατί όλοι οι οικισμοί, τότε, ήταν κάπου σκαρφαλωμένοι. Έχουμε στοιχεία να υποστηρίξουμε πως τα βουνά ήταν πιο κατοικημένα από τους κάμπους, λόγω των ελών που τους κατέκλυζαν. 

Υπάρχει και η άποψη πως ο πόλεμος κατάστρεψε και τις δυο πλευρές, την Ελληνική ειδικά, λόγω εξάντλησης δυνάμεων. Τότε είναι αδύνατο να κράτησε μόνο δέκα χρόνια και να περιορίστηκε στην πολιορκία μιας μόνο πόλης, και είναι ακόμα πιο απίθανο να ήταν εμφύλιος. Πρέπει να μιλάμε για αιώνες ασταμάτητων συγκρούσεων, όπως μαρτυρούν και τα αλλεπάλληλα αρχαιολογικά στρώματα της πόλης.

 Αν η Τροία 7 είναι η πόλη για την οποία συζητάμε, είναι γεγονός πως υπήρχε αρκετή ομοιότητα στους δύο πολιτισμούς, που ήταν όμως διακριτοί. Το 1200 πΧ, όμως, χωρίζεται από λίγους αιώνες από την συγγραφή των Επών, που λογικά πρέπει να έγινε πολύ πριν την “επίσημη” καταγραφή τους τον 8ο αι. πΧ, ώστε να είναι τόσο έντονα τα μυθικά στοιχεία. Συνεπώς η Ομηρική αφήγηση συγκεντρώνει στοιχεία και από παλιότερους πολέμους.

 Η εποχή που “θυμάται” ο Όμηρος είναι η ακμή των Μυκηνών, “το ένδοξο παρελθόν της πατρίδος”, [μια ζωή οι Έλληνες ζουν κάτω από το βάρος των τρομερών τους προγόνων] που όπως είπαμε, δεν τοποθετείται το 1200, στιγμή παρακμής και πτώσης, αλλά πολύ παλιότερα. Πόλεις με μεγαλύτερη αίγλη, αρχαιότερες και πολύ πιο ιδιόμορφες είναι θαμμένες κάτω από την Τροία 7, ειδικά η Τροία 2, που πολλοί λένε πως είναι η Ομηρική. Και αυτή η πόλη είχε καταστραφεί από πυρκαγιά, λένε οι αρχαιολόγοι. 

Σε αυτό το στρώμα, όμως, οι κάτοικοι δεν χρησιμοποιούσαν το άλογο. Δεν βρέθηκαν κόκαλα του ζώου, ούτε κομμάτια ιπποσκευής. Οι αρματομαχίες της Ιλιάδας δεν μπορεί να έγιναν τότε. Ακόμη, ο Όμηρος περιγράφει την ύστερη εποχή του χαλκού, όπου γίνεται μικρή χρήση του σιδήρου, [Ιλιάδα, Η 140] ενώ η Τροία 2 ανήκει σε προγενέστερη περίοδο. 

Και για τη χρήση του σιδήρου, υπάρχουν αμφιβολίες. Δεν ήταν άγνωστο το μέταλλο, αλλά ο τρόπος που ατσαλώνονταν. (βάφονταν) Χωρίς βαφή, ο σίδηρος είναι μαλακότερος από τον χαλκό, συνεπώς άχρηστος σαν εργαλείο ή όπλο. Τα καμίνια για χαλκό δεν ήταν αρκετά ισχυρά για να φέρουν το σίδερο σε βαθμό τήξης. Μπορεί, λοιπόν, το θέμα χρήσης κάθε μετάλλου να ήταν οικονομικό και οργανωτικό, και όχι θέμα γνώσεων. 

Πάντως, οι πρώιμες πόλεις της Τροίας αλλά και σε ένα βαθμό και οι μεταγενέστερες, [4000 – 1200 πΧ] έχουν αρκετές διαφορές με την κυρίως Ελλάδα, αν και έχουν στενές επαφές με αυτήν. Έτσι, μπορούν να θεωρηθούν συγγενείς, κύρια λόγω εμπορίου, αλλά οπωσδήποτε ξεχωριστές από  τον Ελληνικό πολιτισμό, από την αρχαιολογική άποψη. Το αξιοσημείωτο είναι πως οι αλώσεις της Τροίας συνεχίστηκαν και μετά το 1200 πΧ, μέχρι και την Ρωμαϊκή εποχή!

Η μοναδική επιγραφή που βρέθηκε στα επίμαχα στρώματα της Τροίας.
Είναι στα Χιττιτικά

Ναός του Απόλλωνα βρίσκονταν στα «Πέργαμα», το κεντρικό κάστρο (Ακρόπολη) της Τροίας. [ Ιλιάδα, Ε΄, 446] Τον Απόλλωνα αναφέρουν επιγραφές των Χετταίων, ως θεό της «Ιλλούσας» = Ιλίου, Τροίας. Σε συνθήκη ανάμεσα στον βασιλιά της Ιλλούσας Αλαξάντου [Αλέξανδρος ήταν το άλλο όνομα του Πάρη] και του Χετταίου βασιλιά Μουβατάλις β΄, αναφέρονται ως μάρτυρες οι Τρωαδίτες θεοί «Του καιρού του στρατού», ο «Κασκαλκούρ» και ο «Απαλιούνας». Ο Απαλιούνας - Απόλλων ταυτίστηκε με πολλές άμορφες λίθινες στήλες  που γέμιζαν την Τροία. [ Ιστορικά Ελευθεροτυπίας, 27 Ιουνίου 2002 σελ.7, 8, 17, 18.] Παρόμοιες τριγωνικές στήλες, απεικονίσεις του Απόλλωνα Αγυιέα (=των δρόμων) αναφέρει η Σούδα. 

Ένα από τα υπόγεια υδραγωγεία της Τροίας, τόπος ιερός, όπως κρίνουν οι αρχαιολόγοι

Ο πρώτος θεός, του στρατού, πρέπει να είναι ο Άρης. Ο Κασκαλκούρ είναι μάλλον χθόνια και υπόγεια υδάτινη θεότητα, κάτι σαν τη Στύγα, πιθανόν ο ποταμός της Τροίας Σκάμανδρος. Το Χιττιτικό όνομα σημαίνει «δρόμος στον κάτω κόσμο» και κατ’ επέκταση, υπόγειο ποτάμι, υδραγωγείο, πηγή, σήραγγα. [Οι αρχαίοι πίστευαν πως πολλοί ποταμοί κυλούσαν υπόγεια, ακόμη και κάτω από τη θάλασσα, και μπορούσαν να ξαναβγούν στην επιφάνεια οπουδήποτε. Πχ, ο Γάγγης, ο Ευφράτης και ο Νείλος πιστεύονταν ο ίδιος ποταμός! Ο Μαίανδρος της Μ. Ασίας έβγαινε στον Πελοποννησιακό Ασωπό, κ.ο.κ. (Παυσανίας, Κορινθιακά, 5, 3.)] Ο Όμηρος μετέτρεψε την Τρωική λατρεία των υπόγειων νερών σε Ελληνική, δηλαδή σε ποτάμια λατρεία. (Όλοι οι ποταμοί ήταν θεοί στην Ελλάδα) Είναι αρχαιολογική απόδειξη πως οι λατρείες Ελλάδας και Τροίας είχαν τεράστιες διαφορές. Και οι τρεις θεοί του Χιττιτο-τρωικού κειμένου, ο Απόλλων, ο Άρης και ο θεός - ποταμός Κασκαλκούρ - Σκάμανδρος - Ξάνθος, αναφέρονται στην Ιλιάδα ως εχθροί των Ελλήνων. Ο Σκάμανδρος ξεχείλισε και κυνήγησε να πνίξει τον Αχιλλέα. Σύμπτωση;    

Ο Κασκαλκούρ - Σκάμανδρος, σαν θεότητα των υπογείων υδάτων, (όπως διαπίστωσε η αρχαιολογία) είναι εκπόρευση του Απόλλωνα! «και Απόλλωνα χθόνιον, ός και ύδατα μαντικά πολλαχού της γης αναδίδωσι και στόμια προφητεύοντα το μέλλον» [ Κάκτου, Ορφικά, τομ 3 σελ.346 Πρόκλου, εις Πλάτ. Τιμ. 40 b-c] (περίληψη: από τον Απόλλωνα τον υποχθόνιο [=υπόγειο] προέρχονται τα μαντικά νερά και  οι μαντικές τρύπες της γης) Αυτό αντιτίθεται με την Ομηρική θεολογία, που θέλει τα νερά κάθε είδους να προέρχονται από τον Ωκεανό. [ Ιλιάς, Ξ, 245-246]  Η Κασταλία και η Κασσοτία Πηγή των Δελφών, που είχαν μαντικές ιδιότητες, έχουν μια πολύ ενοχλητική, για τον αρωστημένο μου πατριωτισμό, συνήχηση με τον Κασκαλκούρ, τον «δρόμο στον κάτω κόσμο»… Μαντικές πηγές αναφέρονται κατά δεκάδες από τον Παυσανία τον Κτησία κ.ά.

"Εκτωρ Ιλιέων" νόμισμα της εποχής του Αυτοκράτορα Κόμμοδου

Ο Φιλόστρατος παρουσιάζει το φάντασμα του Έκτορα να κατευθύνει θαυματουργά ένα πλημμυρισμένο χείμαρρο. [ Φιλόστρατος, Ηρωικός, 10, 683] Ο Απόλλων είχε καταστρέψει το μνήμα του εχθρού του, Κύκνου, οδηγώντας τον ποταμό Άναυρο πάνω του. [ Ησίοδος, «Ασπίς Ηρακλέους» στιχ. 474-475] 

Ο Κασκαλκούρ συνεχίζει τη δράση του στην επική ποίηση του Βυζάντιου: Οι ακρίτες πάντα κινδυνεύουν θανάσιμα περνώντας ένα ποτάμι. «Και δένδρον έπεψεν ο Θεός απέσω εις το ποτάμιν κι αν είχεν λείπειν το δενδρόν επνίγετον  ο ακρίτης». [ Έπος του Διγενή, παραλλαγή Εσκοριάλ  στ. 1536 κ. έ. ] Από δέντρο γλιτώνει και ο Αχιλλέας όταν πλημυρίζει ο Σκάμανδρος - ή Ξάνθος. [ Ιλιάς Φ, 242, κ. έ.] «Εκείπερα κι αντίπερα στα γυάλινα πηγάδια, στοιχειό ξεφανερώθηκε που τρώει τους αντρειωμένους» [ Η Ελληνική ποίηση ανθολογημένη, τομ β΄σελ 265.] (Δημοτικό)  

"Εκτωρ Ιλιέων" νόμισμα της εποχής του Αυτοκράτορα Γαλιηνού.
"ΔΕΝ ΞΕΧΝΩ" που λένε...

Αυτό το τελευταίο, είναι πιο κοντά στην «υπόγεια» μορφή του Κασκαλκούρ από την ίδια την Ιλιάδα, ταιριάζοντας καλύτερα με τις Χιττιτικές επιγραφές. Για να κατανοήσουμε, επιτέλους, πως οι ρίζες των Δημοτικών τραγουδιών είναι αρχαιότερες από τον Όμηρο… Αν το απόσπασμα για το Διγενή είναι ίσως λόγια διασκευή της Ιλιάδας, το Δημοτικό είναι… λόγια αντιγραφή των θαμμένων για χιλιετίες Χιττιτικών επιγραφών; 

Αντίθετα, είναι επαλήθευσή τους, πέρα από κάθε αμφιβολία… Οι θεοί της Τροίας καταδιώκουν ακόμα τους Έλληνες Ήρωες!

Ο Πρίαμος ξυρισμένος

Και μια στυλιστική αναφορά. Ο βασιλιάς της Τροίας Πρίαμος, λένε, ξυρίζονταν, και αυτό ίσως ήταν Τρωική συνήθεια. Υπήρχε και ρήμα «πριαμωθήναι» [ Λεξικό Σούδας, λήμμα «Πριαμωθήναι»] που σημαίνει ξυρίζομαι. Ήταν μια καλλωπιστική συνήθεια που δεν είχε επικρατήσει στην Ελλάδα. Σύμφωνα με τον Αθήναιο, (τομ. ΙΓ΄, 18, σελ. 58 κ. έ.) η συνήθεια του ξυρίσματος ξεκίνησε επί Μεγάλου Αλεξάνδρου. (Επειδή είχε αραιά γένεια) Στην Αθήνα μνημόνευαν το όνομα του πρώτου που ξυρίστηκε, του Κόρση. Στη Ρόδο και το αρχαίο Βυζάντιο οι Νόμοι απαγόρευαν το ξύρισμα και τα ξυράφια, αλλά κανείς πια δεν τους υπάκουε την Ελληνιστική εποχή. Ο Απόλλων παριστάνεται πάντα αγένειος… 

Άλλη θρησκευτική διαφορά είναι το ιερατικό αξίωμα, που αναφέρεται στον Όμηρο μόνο σαν Τρωικό (ή συμμαχικό τους) χαρακτηριστικό. Το Έπος δεν αναφέρει ούτε έναν «Αχαιό» ιερέα, παρ’ όλο που οι δυο λαοί παρουσιάζονται να πιστεύουν τους ίδιους θεούς. (Είδαμε πόσο «ίδιοι» ήταν, στην περίπτωση του Κασκαλκούρ)  Μόνο Έλληνες Μάντεις αναφέρονται. Το ιερατικό αξίωμα ανήκε στους Βασιλείς.

Τα αρχαιολογικά δεδομένα, λοιπόν, συμφωνούν σε γενικές γραμμές μόνο με το Έπος, αλλά όχι στις λεπτομέρειες, οι οποίες αφορούν διάφορα αρχαιολογικά στρώματα της πόλης που απέχουν αιώνες μεταξύ τους. Χαρακτηριστικό είναι πως ο Όμηρος “ξεχνά” πως η Τροία θα καταστραφεί και μας λέει πως οι θεοί αποφάσισαν να γίνει ο Αινείας ο επόμενος βασιλιάς της πόλης, και μάλιστα και τα παιδιά των παιδιών του. (Ιλιάδα, Υ 307) Οι αρχαίοι συγγραφείς προσπάθησαν να το εξηγήσουν ποικιλοτρόπως, αλλά η πραγματική εξήγηση είναι πως αυτό το επεισόδιο προέρχεται από μια αφήγηση ενός άλλου Τρωικού πολέμου, που δεν είχε καταστρέψει την πόλη. Αυτό ενισχύει τη θέση πως τα Ομηρικά Έπη είναι συλλογή πολλών ποιημάτων από διαφορετικές εποχές, και πως ο Τρωικός πόλεμος δεν ήταν μόνο ένας. 

Οι Αιθίοπες, κατά τον Όμηρο και άλλους αρχαίους συγγραφείς, ζούσαν στην Αφρική και στην Ινδία.
Ο Τρώας Μέμνων ήταν ο βασιλιάς τους, και τους έφερε να πολεμήσουν στον... "εμφύλιο" της Τροίας.
Ο Μέμνων και ο πατέρας του Τιθωνός διοικούσαν επίσης την Μεσοποταμία..
Στην φωτογραφία, αριστερά, ένας Πακιστανός και δεξιά, ένα Αιθίοπας, σήμερα.
Τι λέτε, έκαναν λάθος οι αρχαίοι;