Ευήμερος ο Μεσσήνιος

Ο  Ασιάτης Σαβάζιος, ένας από τους πολλούς Διονύσους

Ο Ευήμερος ο Μεσσήνιος ήταν αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος της Κυρηναϊκής Σχολής, φίλος του βασιλιά Κασσάνδρου (311-298 π.Χ.) Έζησε στη Μακεδονία και αργότερα στην Αλεξάνδρεια. Στο έργο του "Ιερή Αναγραφή" διατύπωσε τη θεωρία που έγινε γνωστή ως Ευημερισμός, δηλαδή τη θεωρία ότι οι θεοί ήταν κάποτε άνθρωποι με σημαντική δράση που στη συνέχεια θεοποιήθηκαν.

Η θεωρία αυτή παρουσιάστηκε ως εξιστόρηση ενός εξερευνητικού ταξιδιού. Με παραγγελία του Κασσάνδρου, ταξίδεψε στην (φανταστική) νήσο Παγχαία του Περσικού Κόλπου. Οι κάτοικοι ήταν Κρητικοί που μεταφέρθηκαν εκεί με εντολή του ίδιου του Δία, και ζούσαν με καθεστώς κοινοκτημοσύνης. Εκεί είδε οικοδομές και ναούς αρχαιότατους, μεγαλοπρεπείς, αφιερωμένους στους θεούς, γι’ αυτό και η νήσος ήταν «Ιερά των Θεών». Εκεί υπήρχε ένας ψηλός λόφος και στην κορυφή του ιερό του Διός του Τριφυλίου. ¹ Την «αναγραφή» ο Ευήμερος τη διάβασε δήθεν, σε βωμό της Πανάρας, της πρωτεύουσας της Παγχαίας, και έγραφε ότι ο Ουρανός, ο Κρόνος και ο Ζεύς υπήρξαν βασιλιάδες του νησιού και θεοποιήθηκαν μετά τον θάνατό τους.

Όλα αυτά ανήκουν στο λογοτεχνικό είδος της “Ουτοπίας”, δηλαδή την αναφορά σε κάποιο φανταστικό μέρος όπου οι άνθρωποι ζουν ευτυχισμένα και με δικαιοσύνη. Αυτό το είδος αναπτύχθηκε στους χρόνους της παρακμής του Αρχαίου Κόσμου. Αλλά η “Ουτοπία” του Ευήμερου ξεπέρασε τα πλαίσια του απλού φανταστικού μυθιστορήματος και έγινε φιλοσοφικό και θεολογικό ρεύμα.

Εγκαινίασε την ερμηνευτική προσέγγιση των μύθων, την αναζήτηση δηλαδή ιστορικών πυρήνων σε αυτούς, έστω και με αυτόν τον απλοϊκό τρόπο, που σήμερα γίνεται επιστημονικά. Βέβαια, προσπάθειες εκλογίκευσης μερικών μύθων είχαν γίνει δειλά και πριν από αυτόν, αλλά δεν είχαν εκφραστεί σαν οργανωμένο σύστημα. ( για παράδειγμα, ο Πλάτων στον “Φαίδρο” γράφει πως η Ωρείθυια δεν απάχθηκε από τον θεό Βορέα, απλά παρασύρθηκε από τον άνεμο και σκοτώθηκε πέφτοντας σε ένα γκρεμό) Να προσθέσουμε πως η ίδια η Πυθία αποκάλεσε, αιώνες πριν, τον Λυκούργο "σχεδόν θεό". Το "δόγμα" του "Ευημερισμού" εξακολουθεί να υπάρχει μέχρι σήμερα, εφαρμόζεται σε όλες τις θρησκείες, και είναι σχεδόν συνώνυμο της αθεΐας. Ο ορθολογισμός του Διαφωτισμού υιοθέτησε τον Ευημερισμό ως πρότυπο κριτικής της θρησκείας.

Η θεωρία του Ευήμερου μεταφράστηκε από τον Κόιντο Έννιο (Quintus Ennius, 239 - περ. 169 π.Χ.) στα λατινικά, και προκάλεσε μεγάλες αντιδράσεις ιερέων και φιλοσόφων: Ο Πλούταρχος στο έργο του “Περί Ίσιδος και Οσίριδος” τον αποκαλεί άθεο. Άθρησκο τον αποκαλούν και οι Αιλιανός και Κικέρων. Αλλά και ορισμένοι Πατέρες της Εκκλησίας έχουν την ίδια γνώμη: «αλαζόνα και άθεο» τον αποκαλεί στον δεύτερο «Προτρεπτικό» λόγο του ο Κλήμης Αλεξανδρεύς, αν και υιοθετεί αρκετά από αυτόν.

Το έργο του Ευήμερου αντικατοπτρίζει τις τεράστιες αλλαγές που συνέβησαν σε κάθε τομέα της ανθρώπινης ζωής κατά την ελληνιστική περίοδο αλλά και τις θεολογικές αναζητήσεις της εποχής.

Δεν ξέρουμε, όμως, αν ο Ευήμερος είχε σα στόχο του τα παραπάνω. Η θεωρία του είχε πολύ πιο πρακτικές εφαρμογές. Συγκεκριμένα, να εξασφαλιστούν θεολογικά οι λεγόμενοι «Επίγονοι» του Αλεξάνδρου, οι βασιλείς της Ελληνιστικής περιόδου, οι οποίοι προσπάθησαν (και πέτυχαν) να αναγορευθούν επίγειοι θεοί. Έτσι θέλησαν να δημιουργήσουν στο εξής μία διαφορετική μυθολογία και «παράδοση», που, να δικαιώνει αυτήν τους την προσπάθεια. Γι αυτό άλλωστε, και ο Ευήμερος αν και κατηγορήθηκε, δεν καταδιώχθηκε ως “ασεβής” όπως τόσοι άλλοι φιλόσοφοι.

Ο Ευημερισμός λοιπόν, επηρέασε βαθύτατα τις μυθικές αφηγήσεις. Υποχρεωτικά, κάθε θεός απόκτησε πολλές ζωές, δηλαδή διασπάστηκε σε πολλούς θνητούς που διαδέχθηκαν ο ένας τον άλλον. Ο Διόδωρος Σικελιώτης απαριθμεί 3 Ηρακλήδες, 4 Διόνυσους κ.ο.κ. Ο Μάρκος Τούλιος Κικέρων «εμέτρησε» τελικά 5 Διονύσους, 4 Ήφαιστους, 5 Ερμήδες, 5 Απόλλωνες, 5 Αρτέμιδες, 3 Δίες... Ο Φοίνικας θεολόγος Σαγχουνιάθων έδωσε μια ανάλογη εξιστόρηση της Φοινικικής Μυθολογίας. (Λένε πως ήταν αρχαιότερος του Ομήρου αλλά αυτό αμφισβητείται βάσιμα) Το ίδιο έκανε και ο Αιγύπτιος Μανέθων για την Αιγυπτιακή Μυθολογία.

Οι Χριστιανοί Πατέρες είδαν την θεωρία του Ευημερισμού σαν μάννα εξ ουρανού. Την ασπάστηκαν και την... επέκτειναν σε υπερθετικό βαθμό, δείχνοντας με αυτήν πως πραγματικοί Ολύμπιοι θεοί δεν υπήρξαν ποτέ.

Γενικά, μπορούμε να πούμε πως ο Ευήμερος, κινούμενος ίσως από ταπεινά κριτήρια εξυπηρέτησης των βασιλιάδων της Ελληνιστικής περιόδου, ολοκλήρωσε τις παλιότερες αμφισβητήσεις για την μυθολογία, έκφρασε σημαντικές τάσεις της εποχής του, και υπήρξε ένας από τους μοχλούς της ανατροπής της αρχαίας θρησκείας.

Παράρτημα:

Παραθέτουμε μερικά δείγματα... Ευημερισμού:

«όσο για τον Απόλλωνα, ο μεν Αριστοτέλης πρώτο» [αναφέρει] «τον γιο του Ηφαίστου και της Αθηνάς –εδώ δεν είναι παρθένα η Αθηνά- ² δεύτερο τον Κρητικό του Κύρβαντα, τρίτο» [το γιό] «του Δία και τέταρτο τον Αρκάδα,» [το γιό] «του Σιληνού. Επιπλέον, αναφέρει τον Λίβυο,» [το γιό] «του Άμμωνα. Ο δε Δίδυμος ο γραμματικός, μας φέρνει και» [το γιό] «του Μάγνητος».³

«τον Ήφαιστον…» «…ως θεόν αυτόν μετά θάνατον εσεβάσθησαν. καλείσθαι δε αυτόν και Δία Μειλίχειον» «Ο δε Δαγών, επειδή εύρε σίτον και άροτρον, εκλήθη Ζευς Αρότριος»… «Ζεύς Βήλος»⁴ (Βαάλ) «Διός Βήλου»⁵

«Ο Δίας» /…/ «πήγε σχεδόν σε όλη την οικουμένη, και σκότωνε τους ληστές και τους ασεβείς, και εισηγούνταν την ισότητα και την Δημοκρατία».⁶

[Ο Διόνυσος] «μαζί του περιέφερε και στρατό /…/ και τιμωρούσε τους άδικους και ασεβείς ανθρώπους».⁷

«Αφού λένε όλοι πως ο Ηρακλής αγωνίστηκε στο πλευρό των Ολυμπίων θεών στον πόλεμο εναντίον των Γιγάντων, λένε πως δεν ταιριάζει με κανένα τρόπο να γέννησε η Γη τους γίγαντες την εποχή που οι Έλληνες λένε πως γεννήθηκε ο Ηρακλής, μια γενιά πριν τα Τρωικά»… «Σαν απόδειξη για το ότι υπήρχαν πολλοί Διόνυσοι, μεταξύ άλλων επιχειρούν να παρουσιάσουν αυτήν από την Τιτανομαχία. Αφού όλοι συμφωνούν πως ο Διόνυσος αγωνίστηκε στο πλευρό του Δία στον πόλεμο κατά των Τιτάνων, με κανένα τρόπο δεν γίνεται να λέμε πως η γενιά των Τιτάνων τοποθετείται στα χρόνια της Σεμέλης, ούτε και να βγάζουμε τον Κάδμο, το γιό του Αγήνορα παλιότερο από τους Ολύμπιους θεούς»⁸

Δημήτρης Σκουρτέλης

-----------------------------------------------

1 Ε, από την Μεσσηνία ήταν, ας τιμήσει και το τοπικό όνομα του Δία στην Τριφυλία...

2 Εγκυκλοπαίδεια Ελευθερουδάκη, λήμμα «Αθηνά»: «η ιδέα της παρθενίας της Αθηνάς δεν επεκράτει πάντοτε και απανταχού. Παρ’ Ομήρω δεν καλείται παρθένος» … «εν επισήμω δ’ εγγράφω» … «αναφαίνεται μόλις κατά το έτος 420 πΧ»

3 Κλήμης Αλεξανδρείας Προτρεπτικός προς Έλληνας ΙΙ σελ. 30. Ο παπάς αυτός, αν και αντίθετος με την αρχαία θρησκεία, είναι πάντα ακριβής, όπου μπορεί να διασταυρωθεί με άλλους αρχαίους συγγραφείς. Είναι μάλιστα πολύτιμη πηγή, όταν αναφέρει στοιχεία που δεν βρίσκονται αλλού.

4 Ευσέβιος Καισαρείας, Ευαγγελική προπαρασκευή, Α΄, ια΄, σελ.38 κ. έ.

5  Ηρόδοτος, Κλειώ, 181

6  Διόδωρος Σικελιώτης, Ε΄, 71.

7  Διόδωρος Σικελιώτης, Δ΄, 2.

8 Διόδωρος Σικελιώτης, Α΄, 24 και Γ΄, 74


Δημοσιεύεται και εδώ: 

Περιπαίγνια του Σκουρτέλη

"Άπελθε και τας κολοκύντας γράφε" (Απολλώνιος ο Δαμασκηνός)